اختلالات مفصل فکی گیجگاهی مجموعه وسیعی از مشکلات این مفصل و ساختارهای آناتومیکی مرتبط با آن را در برمی‌گیرد. این مشکلات میتوانند داخل مفصلی باشند همچون التهابات داخل مفصلی، تغییرات تخریبی در آن، و یا خارج مفصلی باشند همچون ایمبالانس‌ها یا فعالیتهای افزایش یافته عضلاتی همچون عضلات جونده و همچنین عضلات گردنی.
بر اساس ارزیابی‌های ما بر روی بیمارانی که از درد مفصل فکی گیجگاهی شکایت داشته‌اند ارتباط بسیار نزدیکی بین بهم ریختگی‌های وضعیت بدنی بویژه در ستون فقرات گردن و مفصل فک وجود دارد.
بیماران بسیاری با مشکلات مختلف مفصل فک برای درمان به کلینیک پروفسور سیروس مؤمن‌زاده مراجعه میکنند. ارزیابی‌های ما بر روی این بیماران نشان میدهد در آن دسته از افرادیکه به دردهای فک دچارند، اختلالاتی در بخشهای دیگر بدن وجود دارد که در حین درمان باید به آنها توجه ویژه ای کرد.
برای رسیدن به بهترین نتیجه درمانی جدا از بررسی دقیق مفصل فک یا TMJ و سنجش حرکات آن باید ارزیابی کاملی از مفاصل دیگر بدن به عمل آورد. جمجمه از استخوانهای متعددی تشکیل شده که نحوه قرارگیری آنها نسبت بهم در درگیری‌های TMJ اهمیت فراوانی دارد. از طرفی قرارگیری مهره‌های گردنی نیز میتواند اثر مشابهی بر روی این مفصل داشته باشد. برخی از بیماران با وجود درمانهای طولانی بر روی مفصل فکی گیجگاهی همچنان از دردها و مشکلات آن رنج میبرند، این مسئله ناشی از آن است که درمان آنها تنها روی ساختار فک متمرکز بوده و دیگر بافتهای سر و صورت و گردن به خوبی ارزیابی نشده‌اند.
علل داخل مفصلی درد فک:
التهاب
معمولا بدنبال ضربات مستقیم به چانه و یا شقیقه بوجود می‌آید. برخی ضربات غیر مستقیم مانند پرتاب شدن ناگهانی سر به جلو در تصادفات که به آن wiplash injury گفته میشود، یا دندان قروچه یا فشردن دندانها بر روی هم و جویدن لقمه‌های سفت میتواند زمینه ساز التهاب باشد.
التهاب ساینویوم
در صورت التهاب کپسول مفصلی، بیمار در حین استراحت هم درد دارد و میزان باز کردن دهانش کم شده و در انتهای باز کردن دهان نیز احساس درد و ناراحتی میکند.
التهاب در بافت رترودیسک
بخش انتهایی دیسک بین مفصلی یک حالت کشسانی دارد که با عملکرد فنر مانند خود موجب عقب کشیدن دیسک میشود و از گیر کردن دیسک بین مفصلی جلوگیری میکند. این بافت بدلیل دارا بودن اعصاب و عروق فراوان بسیار حساس است و در صورت ملتهب شدن شدیدا دردناک میشود و موجب انحراف فک به سمت مقابل میشود.
تخریب درون مفصلی
تغییرات داخل مفصلی که بدنبال ضربات مستقیم به چانه و شقیقه بیمار وارد میشود، افتادن، دندان قروچه‌های طولانی مدت، جویدن لقمه‌های بزرگ و یا سفت، باز بودن طولانی دهان و… میتواند موجب تخریب مفصل شود.
بیرون‌زدگی برگشت پذیر دیسک
دیسک ممکن است از جهات مختلف بیرون بزند البته اغلب مواقع بیرون زدگی دیسک به سمت جلوی مفصل است. در برخی از افراد بدلایل مختلف از جمله سفتی‌های غیر عادی عضلات صورت در حین باز کردن و یا بستن دهان و گاهی در هر دو حالت با ایجاد یک صدا دیسک جا می‌افتد که ممکن است دردناک و یا بدون درد باشد. در این موارد بیمار صدای مفصل خود را کاملا احساس میکند که حالتی مانند کلیک کردن دارد.
بیرون‌زدگی برگشت ناپذیر دیسک
حالت شدیدتر اختلال دیسک مفصلی زمانی است که دیسک پس از بیرون‌زدگی به جای مناسب خود برنگردد. این حالت بسیار دردناک است و با قفل کردن فک میزان باز شدن دهان را کم میکند. دهان کج باز شده و به سمت گرفتار منحرف میشود. این حالت بدون صدا دادن اتفاق می‌افتد ولی ممکن است بیمار از صدایی در هنگام قفل شدن مفصل شکایت کند.
آرتروز
این حالت در عکس رادیوگرافی و با تغییراتی در سر استخوان فک پایین مشخص میشود. بررسی MRI نیز جزییات بیشتری از وضعیت مفصل را نشان میدهد. MRI در حالت دهان باز و بسته وضعیت سر استخوان فک و دیسک را در ابتدا و انتهای حرکت مشخص میکند. در آرتروز ممکن است صداهای اضافی نیز شنیده شود. معمولا آرتروز فک در سنین ۵۰ سالگی به بعد ایجاد میشود ولی در سنین کمتر بدنبال ضربات وارده به آن نیز بوجود می‌آید.
بیماریهای التهابی
بیماریهایی همچون آرتریت روماتوئید، اسپوندیلیت آنکیلوزان، آرتریت عفونی، سندروم رایتر و نقرس نیز میتوانند فک را متاثر بکنند.
تحرک بیش از حد
در برخی بیماران به دلایلی همچون شلی رباط‌ها یا ضعف شدید عضلات صورت حرکت سر استخوان فک پایینی، همراه دیسک به سمت جلو زیادتر از حد معمول است. این امر منجر به انحراف مفصل فکی گیجگاهی به سمت سالم میشود. معمولا صدای کلیک از آن شنیده میشود که ممکن است دردناک و یا بدون درد باشد. حرکت بیش از حد ممکن است مربوط به بافت همبند مثلا در بیماریهایی مثل سندروم مارفان یا سندروم داون و فلج مغزی باشد.
تحرک بیش از حد در طولانی مدت میتواند سبب تخریب و یا تغییر شکل دیسک مفصلی شود. اختلال در تحرک دیسک منجر به گیر کردن فک در حین بستن دهان شده که به این وضعیت قفل شدگی در باز شدن یا open lock میگویند. این حالت در باز شدنهای بیش از اندازه بدلیل خمیازه کشیدن، آواز خواندن و یا باز ماندن دهان در کار دندانپزشکی ایجاد میشود.
علل خارج مفصلی درد فک:
تریسموس
تریسموس یا قفل شدن مفصل فکی گیجگاهی در بیشتر موارد در اثر اسپاسم و سفتی عضلات پیرامون آن ایجاد شده و منجر به درد و محدودیت در حرکاتش میشود. این حالت اغلب در عضلات جونده صورت رخ میدهد. عوامل مساعد کننده تریسموس شامل درمانهای طولانی دندانپزشکی، استرس، دندان قروچه و بهم ریختگی فرم بدن است.
بد راستایی در ستون فقرات گردن
یکی از دلایل رایج درد و ناراحتی در مفصل بوده که در بیشتر موارد در معاینات به آن توجهی نمی‌شود. وجود اتصالات عضلانی که از سمتی به گردن و از انتهای دیگر خود به فک میچسبند موجب میشود، در افرادیکه سرشان به جلو آمده، سر استخوان فک به عقب برود و به بافتهای پشت مفصل تحت فشار زیاد قرار بگیرند که هم موجب ورم، درد و تخریب تدریجی دیسک میشود.
تاندونیت عضله تمپورالیس
این حالت بویژه در بیمارانی که دندان قروچه‌های طولانی مدت دارند دیده میشود. در این حالت در لمس این عضله درد و حساسیت وجود دارد. همچنین در لمس تاندون تمپورالیس نیز درد دارد.
شکستگی
شکستگی اغلب در محل سمفیزیس مندیبولار یا گردن کوندیلار اتفاق می افتد. در بیشتر موارد شکستگی سمفیزیس همراه با در رفتگی یک یا هر دو فک اتفاق می افتد که در اثر برخورد چانه در اثر زمین خوردن یا ضربه مستقیم بوجود می‌آید. پس از شکستگی باید درمان جراحی انجام شود.
درمان:
روش های درمانی متفاوتی وجود دارد مانند تزریق، دارودرمانی و فیزیوتراپی. از میان این روش ها تزریق داخل مفصلی سریع ترین و کارآمدترین روش است.
تزریقات عموما به دو صورت انجام می شوند. روش اول استفاده از لندمارک (مشخصات) های سطحی بدن برای پیدا کردن محل تزریق است و روش دوم استفاده از دستگاه های تصویربرداری (که در بین این روش ها سونوگرافی بیشرین کارآیی و کمترین عوارض جانبی را دارد). در روش لندمارک به دلیل نداشتن دید و آگاهی کامل از جزئیات داخل بدن امکان خطا و عوارض جانبی بالا می باشد که این مشکلات با استفاده از روش سونوگرافی به راحتی حل می شوند.
تزریق با کمک دستگاه سونوگرافی:
این روش که در کلینیک فوق تخصصی دردشناسی پروفسور سیروس مومن زاده انجام می شود بالاترین دقت را در میان روش های تزریق دارد زیرا برای شناسایی ساختار های داخلی بدن از دستگاه سونوگرافی استفاده می شود. این روش امکان تزریق موثرتر و عوارض جانبی کمتر را به ما می دهد.
بیمار به پشت روی تخت معاینه می خوابد و سر به سمت مخالف سمت آسیب دیده چرخانده می شود، سپس پزشک با استفاده از دستگاه سونوگرافی محل تزریق را به دقت مشخص می کند و تزریق را انجام می دهد.