یکی از بستگان ما به تازگی دچار مشکل جدی ای شده است. این آقای ۴۵- ۴۰ ساله، چند ماهی است که از خواب و خوراک افتاده، به شدت وزن کم کرده و نمی تواند صورت خود را اصلاح کند، از شستن صورت خود در عذاب است و حتی می ترسد به صورتش دست بزند! وی به پزشکان و دندان پزشکان مختلفی مراجعه کرد تا شاید بتوانند بیماری اش را تشخیص دهند…
در نهایت معلوم شد به نورالژی تری ژمو مبتلاست. نام این بیماری به زبان ساده تر «درد عصب سه قلو» است.
سخت ترین درد شناخته شده در انسان!
دردی مانند یک شوک الکتریکی که در فواصل کوتاه مدت، بیشتر در یک طرف صورت رخ می دهد. گاهی چند حمله پشت سر هم طی چند دقیقه بروز می کند و گاهی بین حمله ها، روزها و هفته ها یا ماه ها فاصله می افتد، اما به طور غیرقابل پیش بینی، درد ناگهان بازمی گردد. نورالژی تری ژمو، بیماری نادری است. از هر ۱۰ هزار نفر، یک نفر دچار آن می شود. شیوع آن در زنان بیشتر است و بیشتر افراد در سنین بالای ۵۰ سال را دچار می کند اما در جوان ترها هم گزارش شده است.
«نورالژی» به معنی درد عصب و «تری ژمو» نام عصب مغزی شماره ۵ است. در بعضی گزارش ها، این بیماری را از دردناک ترین بیماری های انسانی دانسته اند.
● نگاهی به عصب سه قلو یا تری ژمو یا تری ژمینال
عصب تری ژمو یا سه قلو یا عصب شماره ۵، از بزرگ ترین اعصاب جمجمه ای است. این عصب پیام های عصبی لامسه، درد، فشار و درجه حرارت را از صورت، لثه ها، فک ها، پیشانی و اطراف چشم به مغز می رساند. یک جفت عصب سه قلو وجود دارد. یکی در طرف راست و یکی در طرف چپ صورت. علت نامگذاری آن به عصب سه قلو، این است که به سه شاخه مجزا تقسیم می شود و هر کدام از شاخه ها به قسمتی از صورت عصب دهی می کنند. شاخه های این عصب شامل فک بالا، فک پایین و چشم است.
● نقشه درد
در بیماری درد عصب سه قلو، گاهی یک شاخه و گاهی دو یا سه شاخه عصب درگیر می شوند. البته در بیشتر موارد فقط یک شاخه، به خصوص شاخه فک بالا یا پایین، درگیر می شوند و درد شدیدی در منطقه فک، بینی، لب و دندان ها و حتی گوش به وجود می آید. شاخه چشمی معمولا کمتر درگیر می شود بنابراین دردها در اطراف پیشانی و چشم کمتر بروز می کنند. این درد در بیشتر موارد (۹۷درصد) یک طرفه است و فقط در یک طرف گونه یا فک حس می شود اما در موارد نادری بیماران درد را در هر دو طرف صورت حس می کنند.
● شروع حمله درد
اولین حمله درد معمولا بدون هیچ گونه علامت هشداردهنده ای رخ می دهد و سپس دردهای بعدی آغاز می شوند. در دوره های اول شاید حمله های درد چند هفته یا چند ماه طول بکشند سپس برای مدتی دردها قطع می شوند اما بیشتر مواقع در آینده دوباره آغاز می شوند. گاهی درد چند سال ناپدید می شود اما به علت های نامعلومی دوباره بروز می کند. در مواردی که حمله های درد پشت سر هم تکرار می شوند همه امور روزمره بیمار را مختل می کند و فرد را از زندگی عادی بازمی دارد.
● چگونگی درد
بیمار درد را همچون سوزشی تیز، ناگهانی و شدید حس می کند و خیلی از بیماران آن را به شوک الکتریکی یا درد چاقو تشبیه می کنند. درد حدود چند ثانیه یا چند دقیقه طول می کشد و سپس از بین می رود. در فواصل بین حمله ها معمولا دردی وجود ندارد و پزشک هم در معاینه وضعیت غیرعادی مشاهده نمی کند. به همین دلیل دردهای مداوم صورت معمولا نمی تواند علامت نورالژی تری ژمو باشد.
● علایم همراه
افراد دچار این بیماری در اعمال روزمره خود مثل خوردن و خوابیدن دچار مشکل می شوند. آنها مدام دچار ترس از شروع حمله ها هستند و در نتیجه دچار انواع اختلال های خواب می شوند. این شرایط گاهی باعث تحریک، اضطراب شدید و حتی افسردگی می شود و در مواردی که بیمار از خوردن و آشامیدن خودداری می کند، سوءتغذیه های شدید و خطرناک بروز می کند. افسردگی شدید ناشی از این بیماری گاهی باعث خودکشی بیمار خواهدشد.
● علت ها و عوامل
این بیماری علت کاملا مشخصی ندارد. بعضی متخصصان معتقدند به دلیل صدمه به عصب ایجاد می شود. آنها معتقدند اگر به محلی که عصب از جمجمه وارد عضلات صورت می شود، صدمه ای وارد شود، عصب تحت فشار قرارمی گیرد و لایه محافظ آن از بین می رود و در نتیجه این دردها رخ می دهند. عده ای دیگر معتقدند علت آن تغییرات بیوشیمیایی در بافت عصب است و نظر دیگر این است که بعضی رگ های خونی به ریشه عصب فشار می آورند و عصب صدمه می بیند. البته گاهی به ندرت، نورالژی تری ژمو، علامت یک بیماری دیگر است. مثلا یک تومور یا ام اس یا اختلال در قاعده جمجمه یا به دلیل عواملی مثل کیست، تصادف، سوراخ کردن زبان و… در بعضی موارد هم علت آن مشخص نمی شود.
● تداخل درد و زندگی
یک تماس ملایم در قسمت میانی صورت، می تواند آغازگر شروع حمله ها باشد؛ مثلا شستن صورت، مسواک زدن، تراشیدن ریش، سیگارکشیدن، صحبت ، آرایش صورت، خوردن و جویدن، برخورد باد با صورت و لمس صورت. معمولا بیماران از ترس شروع درد، از مسواک زدن، شستن صورت یا تراشیدن ریش امتناع می کنند. عده ای به قدری نگران شروع حمله ها هستند که حتی خوردن و نوشیدن را هم کنار می گذارند و به همین دلیل دچار سوءتغذیه و از دست رفتن آب بدن می شوند و گاهی نیاز به بستری شدن در بیمارستان پیدا می کنند. عده ای هم برای کنترل درد به بستری در بیمارستان نیاز دارند. به این ترتیب می توان گفت بسیاری از فعالیت های روزمره بیمار مختل می شود. به دلایلی که هنوز معلوم نیست، بیشتر افراد هنگام خواب دچار حمله های درد نمی شوند در حالی که احتمالا در طول شب منطقه حساس صورت با بالش تماس خواهد داشت. یک نوع نورالژی تری ژموی دیگر هم وجود دارد که به آن نوع ۲ می گویند. در این شرایط علاوه بر این درد شوک مانند، بیماردردی مشابه میگرن را هم احساس می کند.
● تشخیص و درمان
در بسیاری موارد، دردهای صورت را به دندان نسبت می دهند. بیماران بیشتر از درد در منطقه فک و دندان ها شکایت دارند و به همین دلیل به دندان پزشکان مراجعه می کنند. گاهی هم این دردها با درد سینوزیت اشتباه گرفته می شود اما لازم است تفاوت میان این درد با دردهای دندان و سینوس مشخص شود. بعضی نشانگان ها با نورالژی تری ژمو مرتبط هستند. مثلا درد عصب بعد از بیماری زونا و درد عصب ناشی از ام اس٫ پس هنگام تشخیص پزشک باید این بیماری ها را هم در نظر بگیرد. این بیماران معمولا به نورولوژیست (متخصص اعصاب) ارجاع می شوند. گاهی پزشک در صورت مشاهده: علایم نامشخص و تردید در تشخیص درد، وجود بیماری در افراد جوان (زیر ۴۰ سال)، احتمال وجود تومور، بهبودنیافتن شرایط بیمار با دارودرمانی و نیاز به جراحی، ام آر آی درخواست می کند، اما در غیر این صورت تشخیص بیماری، براساس توضیحات بیمار و علایم مشخص آن انجام می شود.
● دارودرمانی
نورالژی تری ژمو بسیار دردناک است اما کشنده نیست. پس هدف درمان، کم کردن عوارض جانبی خطرناک آن است. گاهی داروهای ضدصرع برای درمان به کار می روند. این داروها فعالیت عصبی را مهار می کنند. مسکن های معمولی مانند استامینوفن کدیین در کنترل درد اثر ندارند. از معمول ترین داروهای مصرفی در این مورد «کاربامازپین»، «گاباپنتین»، «فنی تویین» و «بکلوفن» هستند. بکلوفن بی خطرترین آنهاست اما اثربخشی کمی دارد. بسیاری از پزشکان درمان را با این دارو شروع می کنند اما «کاربامازپین»، سال هاست داروی اصلی برای درمان این بیماری محسوب می شود به حدی که بسیاری از محققان معتقدند اگر بعد از ۲ روز مصرف، درد از بین نرفت، باید در مورد تشخیص بیماری، تجدیدنظر کرد. این دارو بیشتر در درمان صرع کاربرد دارد و در نورالرژی تری ژمو نیز با ساکت کردن پیام های عصبی، در کنترل درد صورت موثر است.
● روش درمان دارویی
معمولا این دارو طی ۲- ۱ روز علایم بیماری را کاهش می دهد. دارو معمولا با دوز پایین شروع می شود و به تدریج مقدار آن افزایش می یابد تا به حدی برسد که درد متوقف شود. سپس پزشک توصیه می کند دارو مدام مصرف شود تا از برگشت دردها جلوگیری شود. مقدار لازم این دارو برای هر بیمار متفاوت است و دوز مشخصی برای آن وجود ندارد و با توجه به نظر پزشک، باید مصرف شود. معمولا مصرف این دارو باید تا ۱ ماه بعد از اتمام دردها ادامه می یابد و سپس دوز آن کاهش یابد کم کم قطع شود. بعد از مصرف دارو، دردها مدتی متوقف می شوند اما معمولا در آینده دوباره بازمی گردند و باید دوباره درمان را شروع کرد.
● عوارض درمان دارویی
بعضی بیماران می گویند این دارو ابتدا موثر است اما به تدریج طی سال های بعد اثربخشی کمتری دارد. کاربامازپین هم مثل همه داروها عوارضی دارد. به خصوص در افرادی که دوز بالای آن را مصرف می کنند عوارض بیشتر است و باید بیمار را از آنها مطلع کرد. عوارض آن شامل گیجی، خستگی، گلودرد، زخم های دهانی، خونریزی های بی دلیل، زردی پوست، رنگ پریدگی، درد شکم، تهوع و استفراغ است اما باوجود این عوارض باید مصرف آن را ادامه داد. البته در بعضی موارد نادر مشکل های جدی خونی و کبدی ایجاد می کند که در این صورت باید از داروهای دیگر استفاده کرد.
● تحریک مغزی
اگر نورالژی تری ژمو شدید باشد یا به دارو جواب ندهد، پزشک از تحریک مغزی استفاده می کند. در این روش به بیمار بی حسی موضعی یا داروی خواب آور داده و به کمک یک پروب (وسیله ای کوچک) یک پیام الکتریکی به قسمتی از مغز فرستاده می شود. البته باید به کمک ام آرآی یا سی تی اسکن مطمئن شد پروب درست در محل قرار دارد. این درمان جدید است و مزایا و معایب آن هنوز در حال بررسی است.
● جراحی
اگر دارو جواب نداد یا آثار جانبی شدیدی داشت، گزینه جراحی مطرح می شود. جراحی دو نوع است:
جراحی برداشتن فشار: این روش برای برداشتن فشار روی عصب انجام می گیرد. در این جراحی، فشار از روی رگ خونی که به عصب فشار می آورد، برداشته می شود و در نتیجه علایم از بین می روند. البته جراحی گسترده است و به بیهوشی عمومی نیاز دارد و جراح مغز باید ریشه عصب را در مغز پیدا کند. اشکال کار در اینجاست که ممکن است این عمل عوارضی مانند کری را به دنبال داشته باشد اما با وجود این درصد موفقیت آن بالاست.
جراحی کاهنده: در این روش ریشه عصب تری ژمو را تخریب می کنند. گاهی در آن از چاقوی گاما استفاده می شود که با کمک اشعه ریشه عصب سه قلو را هدف قرار می دهد و تخریب می کند. انجام آن از روش اول آسان تر است و عوارض خطرناکی ندارد اما احتمال بازگشت دردهای عصبی پس از آن بیشتر از روش اول است.
علاوه بر روش های درمانی ذکر شده، نورولوژیست ها از روش های دیگری هم استفاده می کنند، مثلا با تزریق، درد را کم یا حذف می کنند. در این روش ابتدا با کمک روش های رادیوگرافی محل دقیق عصب را در جمجمه پیدا و سپس با سوزنی باریک، داروی بی حسی یا کورتون را در محل تزریق می کنند. بعضی درمان های دیگر شامل «کایروپرکتیک» و «هیپنوتیزم» است که با توجه به مورد، پزشک در مورد آنها تصمیم گیری می کند.